घरातील चिमणी (House Sparrow)

।। नमस्कार जय महाराष्ट्र ।।

अनुक्रम दाखवा

चिमणी (Sparrow) :

घरातील चिमणी (Passer Domesticus) ही चिमणी कुटुंबातील पॅसेरिडे हा पक्षी आहे, जो जगातील बहुतांश भागात आढळतो. हा एक लहान पक्षी आहे ज्याची लांबी 16 सेमी (6.3 इंच) आणि वस्तुमान 24-39.5 ग्रॅम आहे. मादी आणि तरुण पक्षी फिकट तपकिरी आणि राखाडी रंगाचे असतात आणि नरांना उजळ काळे, पांढरे आणि तपकिरी खुणा असतात. पासर वंशातील सुमारे 25 प्रजातींपैकी एक, घरगुती चिमणी बहुतेक युरोप, भूमध्यसागरीय बेसिन आणि आशियाच्या मोठ्या भागामध्ये मूळ आहे.

घरातील चिमणी मानवी वस्तीशी घट्टपणे संबंधित आहे आणि ती शहरी किंवा ग्रामीण भागात राहू शकते. जरी मोठ्या प्रमाणावर वैविध्यपूर्ण निवासस्थान आणि हवामानात आढळले असले तरी, ते सामान्यत: मानवी विकासापासून दूर असलेल्या विस्तृत जंगल, गवताळ प्रदेश, ध्रुवीय प्रदेश आणि उष्ण, कोरडे वाळवंट टाळते. उदरनिर्वाहासाठी, घरातील चिमणी नियमितपणे घरी आणि सार्वजनिक पक्षी खाद्य केंद्रांवर खातात, परंतु नैसर्गिकरित्या धान्य, फुलांची रोपे आणि तण यांच्या बिया खातात. तथापि, हा एक संधीसाधू, सर्वभक्षी आहे आणि सामान्यतः कीटक, अळ्या, सुरवंट, अपृष्ठवंशी आणि इतर अनेक नैसर्गिक अन्न पकडतो. तिची संख्या, सर्वव्यापीता आणि मानवी वसाहतींशी संबंधित असल्यामुळे, घरातील चिमणी सांस्कृतिकदृष्ट्या प्रमुख आहे. जरी ते व्यापक आणि मुबलक असले तरी काही भागात त्याची संख्या कमी झाली आहे. IUCN रेड लिस्टमध्ये प्राण्यांच्या संवर्धनाची स्थिती कमीत कमी चिंताजनक म्हणून सूचीबद्ध आहे.

चिमणी या पक्ष्याचे आकार :

घरातील चिमणी साधारणत १६ सेमी (६.३ इंच) लांब असते, १४ ते १८ सेमी (५.५ ते ७.१ इंच) असते. घरातील चिमणी संपूर्ण छाती आणि मोठे, गोलाकार डोके असलेला एक संक्षिप्त पक्षी आहे. त्याचे चोच 1.1-1.5 सेमी च्या लांबीसह कडक आणि शंकूच्या आकाराचे आहे, त्याची शेपटी लहान, 5.2-6.5 सेमी लांब आहे. पंखांची जीभ 6.7–8.9 सेमी आणि टार्सस 1.6–2.5 सेमी आहे. विंगस्पॅन 19-25 सेंटीमीटर पर्यंत आहे.

याचे वजन, घरातील चिमणी 24 ते 39.5 ग्रॅम पर्यंत असते. मादी सामान्यत पुरुषांपेक्षा किंचित लहान असतात. दोन्ही लिंगांसाठी युरोपियन खंडात सरासरी वस्तुमान सुमारे 30 ग्रॅम आहे आणि अधिक दक्षिणेकडील उप-प्रजातींमध्ये सुमारे 26 ग्रॅम आहे. तरुण पक्षी लहान असतात, हिवाळ्यात नर मोठे असतात आणि प्रजननाच्या काळात माद्या मोठ्या असतात.

चिमणी या पक्ष्याचे पंख :

घरातील चिमणीचा पिसारा प्रामुख्याने राखाडी आणि तपकिरी रंगाच्या वेगवेगळ्या छटा असतो. लिंगांमध्ये तीव्र द्विरूपता दिसून येते: मादी मुख्यतः वर आणि खाली बुफिश असते, तर नराच्या डोक्यावर ठळकपणे रंगीत खुणा, पाठ लालसर आणि राखाडी भाग असतात. नराला त्याच्या चोची पासून वर त्याच्या पाठीपर्यंत गडद राखाडी मुकुट असतो आणि त्याच्या डोक्याच्या बाजूला तांबूस तपकिरी मुकुट असतो. त्‍याच्‍या चोची भोवती, घशावर आणि त्‍याच्‍या चोचीआणि डोळे (लॉर्स)मध्‍ये काळे असतात. यात लोअर आणि मुकुट यांच्यामध्ये एक लहान पांढरी पट्टी असते आणि डोळ्यांच्या मागे लगेचच लहान पांढरे डाग असतात त्यांच्या खाली आणि वर काळे ठिपके असतात. गाल, कानाचे आवरण आणि डोक्याच्या पायथ्याशी असलेले पट्टे याप्रमाणेच अंडरपार्ट फिकट राखाडी किंवा पांढरे असतात. पाठीचा वरचा भाग आणि आवरण कोमट तपकिरी रंगाचे असून, रुंद काळ्या रेषा आहेत, तर पाठीचा खालचा भाग, आणि वरचा शेपटीचा भाग राखाडी तपकिरी आहे.ताज्या नसलेल्या पिसारामध्ये नर निस्तेज असतो, अनेक पिसांवर पांढरे शुभ्र टिपा असतात. परिधान आणि प्रीनिंगमुळे अनेक चमकदार तपकिरी आणि काळ्या खुणा उघड होतात, ज्यात बहुतेक काळा घसा आणि छातीचा ठिपका असतो, ज्याला “बिब” किंवा “बिल्ला” म्हणतात.

पुरुषाचे डोके (डावीकडे) आणि अपरिपक्व किंवा मादी (उजवीकडे)
मादीला काळ्या खुणा किंवा राखाडी मुकुट नसतो. त्याचा वरचा भाग आणि डोके तपकिरी असून आवरणाभोवती गडद रेषा आणि एक वेगळे फिकट गुलाबी सुपरसिलियम आहे. त्याचा खालचा भाग फिकट राखाडी-तपकिरी असतो. मादीची चोच तपकिरी-राखाडी असते आणि प्रजनन पिसारा नराच्या काळ्या रंगाच्या जवळ येताना गडद होतो.

किशोरवयीन मुले प्रौढ मादीसारखीच असतात, परंतु खाली खोल तपकिरी आणि वर फिकट गुलाबी आणि कमी परिभाषित सुपरसिलियासह. किशोरांना बफ पिसाच्या कडा रुंद असतात आणि त्यांचा कल मोल्टिंग प्रौढांप्रमाणे सैल, घट्ट पिसारा असतो. किशोर पुरुषांचा घसा गडद आणि प्रौढ पुरुषांसारखा पांढरा पोस्टोक्युलर असतो, तर किशोर मादींचा घसा पांढरा असतो. काही किशोर पुरुषांमध्ये प्रौढ पुरुषाच्या कोणत्याही खुणा नसतात आणि काही किशोरवयीन स्त्रियांमध्ये पुरुष वैशिष्ट्ये असतात. तरुण पक्ष्यांची चोच मादीच्या चोची पेक्षा हलकी पिवळी ते पेंढ्या रंगाची असतात. अपरिपक्व पुरुषांमध्ये प्रौढ नराच्या खुणा फिकट असतात, जे ताज्या पिसारामध्ये फारच अस्पष्ट असू शकतात.

चिमणी या पक्ष्याची विविधता :

भारतातील राजस्थानमधील भारतीय उपप्रजातींची अपरिपक्वता (पी. डी. इंडिकस).घरातील चिमण्यांच्या 12 उपप्रजातींमध्ये काही फरक दिसून येतो, ज्या दोन गटांमध्ये विभागल्या जातात, ओरिएंटल पी. डी. इंडिकस ग्रुप आणि पॅलाएर्क्टिक पी. डी. घरगुती गट. P.d.चे पक्षी. डोमेस्टिकस गटाचे गाल राखाडी असतात, तर पी. डी. इंडिकस गटाच्या पक्ष्यांचे गाल पांढरे असतात, तसेच मुकुटावर चमकदार रंग, एक लहान चोच, आणि एक लांब काळा बिब असतो. उपप्रजाती पी. डी. टिंगिटॅनस नामांकित उपप्रजातींपेक्षा थोडे वेगळे आहे, नराच्या जीर्ण प्रजनन पिसाराशिवाय, ज्यामध्ये डोके काळे आणि खालचे भाग फिकट असतात.

चिमणी या पक्ष्याचा आवाज :

घरातील चिमण्यांचे स्वर त्याच्या लहान आणि वारंवार होणाऱ्या किलबिलाटात भिन्न असतात. पुरुषांद्वारे घरट्याची मालकी घोषित करण्यासाठी आणि जोडीला आमंत्रित करण्यासाठी. प्रजनन हंगामात, नर जोर आणि गतीसह हा कॉल पुनरावृत्ती करतो, परंतु जास्त लय नसतो, ज्याचे वर्णन गाणे किंवा गाण्यासारखे “परमानंद कॉल” म्हणून केले जाते तरुण पक्षी देखील एक खरे गाणे देतात, विशेषत: बंदिवासात, युरोपियन ग्रीनफिंच प्रमाणेच वार्बलिंग

आक्रमक पुरुष त्यांच्या कॉलची एक ट्रिल आवृत्ती देतात, “चुर-चुर-आर-आर-इट-इट-इट” म्हणून लिप्यंतरण केले जाते. या कॉलचा उपयोग मादी प्रजनन हंगामात, नरांवर वर्चस्व प्रस्थापित करण्यासाठी आणि त्यांना विस्थापित करून तरुणांना खायला घालण्यासाठी किंवा अंडी घालण्यासाठी करतात. घरातील चिमण्या अनुनासिक अलार्म कॉल देतात, ज्याचा मूळ आवाज क्वेअर म्हणून लिप्यंतरित केला जातो आणि मोठ्या संकटात श्रिल च्री कॉल केला जातो.

चिमण्याला कसे वाचवता येईल ? How Can Sparrows Be Saved ? :

अनेक देश हा चिमणी पक्षी वाचवण्यासाठी वैयक्तिक प्रयत्न करत आहेत. दरवर्षी 20 मार्च रोजी जगभरात “जागतिक स्पॅरो डे” (World Sparrow Day) पाळला जातो. चिमण्यांची लोकसंख्या (Population) कमी होण्यापासून थांबवणे, या समस्येबद्दल जनजागृती करणे, चिमणी पक्ष्याचे संरक्षण करणे आणि ते नामशेष होण्यापासून रोखणे हे त्याचे मुख्य उद्दिष्ट आहे. त्याचा “आय लव्ह स्पॅरो” (I Love Sparrow) हा आकृतिबंध (Contours) 2021 मध्ये कायम राहिला. दिल्ली आणि बिहार राज्यांनी त्यांच्या संरक्षणा साठी राज्य पक्षी म्हणून चिमणी पक्षी नियुक्त केले आहे.

चिमणी बद्दल काही तथ्य :

ब्रिटनमध्ये चिमणी हा सर्वात जास्त प्रचलित पक्षी होता. परंतु, काही काळापासून त्यांचे प्रमाण उत्तरोत्तर कमी होत आहे. घरातील चिमणी नव्हे तर झाडाची चिमणी ही पूर्व आशियातील सामान्य चिमणी मानली जाते. चिमणी हि अत्यंत एकत्रित पक्षी असल्यामुळे हे बहुधा वसाहती, घरे इत्यादी ठिकाणी घरटी बांधतात.
ते प्रामुख्याने शाकाहारी आहेत, परंतु तरुण पक्ष्यांना प्रथिनेयुक्त आहाराची आवश्यकता असते, त्यामुळे ते कीटक खातात.घरातील चिमण्यांच्या मुख्य भक्षकांमध्ये , मांजर, कुत्रे, साप यांचा समावेश होतो. लंडनमध्ये, ७५ % चिमण्या १९९४ आणि २००० च्या दरम्यान नाहीशा झाल्या. हा पक्षी त्याच्या झपाट्याने कमी झाल्यामुळे जवळजवळ धोक्यात आला आहे. एक चिमणी जास्तीत जास्त ८ इंच लांबीपर्यंत वाढू शकते आणि त्याचे वजन ०.८ ते १.४ औंस दरम्यान असू शकते. जलपक्षी नसतानाही, चिमण्यांना जलद पोहण्याचा स्ट्रोक असतो. चिमण्यांना सुंदर आवाज असतात आणि तुम्ही त्यांना सर्वत्र किलबिलाट ऐकू शकता.
व्हेस्पर चिमणी, ट्री चिमणी, पांढरा मुकुट असलेली चिमणी, गाणे चिमणी आणि फॉक्स चिमणी या काही चिमण्यांच्या प्रजाती आहेत. व्हेस्पर चिमणी हा एक लांब शेपटी आणि तुलनेने मोठे शरीर असलेला पक्षी आहे जो अधिवासातील बदलांना त्वरित प्रतिसाद देण्यासाठी ओळखला जातो.ट्री चिमणी: युरेशियन ट्री चिमणी ही एक असामान्य प्रजाती आहे जी सामान्यत: कृषी आणि जंगली प्रदेशात आढळते. परंतु, प्रदूषण, अत्याधिक लोकसंख्या इत्यादींसारख्या वाढत्या पर्यावरणीय धोक्यांमुळे, शहरी भागात शोधणे दुर्दैवाने खूप कठीण आहे.

पांढरा मुकुट असलेली चिमणी: हा पक्षी मूळचा उत्तर अमेरिकेचा आहे, आणि व्यापक असताना, पांढर्‍या मुकुट असलेल्या चिमणीची लोकसंख्या मात्र झपाट्याने कमी होत आहे. उत्तर अमेरिकेत आढळणाऱ्या इतर चिमणीच्या प्रजातींच्या तुलनेत, गाण्याची चिमणी ही सर्वात अनुकूल आणि सामान्य म्हणून ओळखली जाणारी एक प्रजाती आहे.

फॉक्स चिमणी : उत्तर आणि पश्चिमेकडील उंच प्रदेशांसारख्या दुर्गम ठिकाणी घरटे बांधण्यासाठी या चिमणी ची ख्याती आहे.

फीडिंग वर्तन :

मुख्यतः जमिनीवर उडी मारताना चारा. बियापर्यंत पोचण्यासाठी तणाच्या देठावर पर्च होऊ शकते. अन्न शोधण्यासाठी अनुकूल, पार्क केलेल्या कारच्या पुढच्या भागातून फोडलेले कीटक घेऊ शकतात किंवा कीटकांसाठी झाडाची साल शोधू शकतात. विविध प्रकारच्या वस्तूंसाठी बर्ड फीडरवर येतात.

अंडी

सहसा 3-6, कधीकधी 2-7, क्वचित 1-8. पांढरे ते हिरवे पांढरे, तपकिरी आणि राखाडी ठिपके मोठ्या टोकाकडे केंद्रित असतात. उष्मायन दोन्ही पालकांकडून होते, 10-14 दिवस. तरुण: आई-वडील दोघेही घरटी बांधतात. अंडी उबवल्यानंतर सुमारे 2 आठवडे कोवळे घरटे सोडतात.

घरटी

प्रेमसंबंधात, नर मादीच्या जवळ शेपूट उंचावून, पंख झुकवून, छाती फुगवून, वाकून आणि किलबिलाट करून दाखवतो. अनेकदा लहान वसाहतींमध्ये प्रजनन होते. सर्व घुसखोरांचा पाठलाग करून जोड्या घरट्याच्या लगतच्या फक्त एका छोट्या प्रदेशाचे रक्षण करतात. घरटे: सहसा बंदिस्त कोनाड्यात जसे की झाडातील पोकळी, इमारतीतील छिद्र, पावसाचे गटार, पक्षीगृह, इतर पक्ष्यांची घरटी. जेथे अशा जागा कमी आहेत, तेथे झाडांच्या फांद्यांत घरटे बांधतील. घरटे (दोन्ही पालकांनी बांधलेले) हे गवत, तण, डहाळ्या, कचरा यासारख्या साहित्यापासून बनवलेले असते, जे अनेकदा पंखांनी बांधलेले असते. बंदिस्त जागेच्या आत, साहित्याचा पाया तयार होतो; खुल्या जागेत, घरटे एक गोलाकार वस्तुमान असते ज्याचे प्रवेशद्वार बाजूला असते.