।। नमस्कार जय महाराष्ट्र ।।
पळसदेव मंदिर (पळसनाथ मंदिर) Palasnath Mandir (Palasdev Mandir)
उजनी धरण भीमा नदीवर बांधले आहे म्हणून त्याला भीमा धरण असेही म्हणतात. धरणाचे बांधकाम 1969 मध्ये सुरू झाले आणि 1980 मध्ये पूर्ण झाले. धरणाची साठवण क्षमता सुमारे 110 टीसीएम आहे. धरणामुळे निर्माण झालेला जलाशय हा भारतातील सर्वात मोठ्या बॅकवॉटरपैकी एक आहे. बॅकवॉटरची लांबी सुमारे 50 किमी आहे. भिगवणजवळील उजनी धरणाचे बॅकवॉटर हिवाळ्यात स्थलांतरित पक्ष्यांसाठी प्रसिद्ध आहे.
उन्हाळा आला की पुणे-सोलापूर रस्त्यावरच्या पळसदेव गावाजवळ इतिहासप्रेमी, निसर्गप्रेमींची एकच गर्दी होते. कारण, उजनी धरणाच्या साठ्याचे पाणी कमी झाल्यावर तिथे असलेल्या पळसदेव गावाच्या जवळच असलेले पळसनाथ मंदिर. एरवी पाण्यामध्ये बुडालेले हे मंदिर पाणी कमी झाल्यानंतर दिसायला लागते आणि अनोखे, विलोभनीय असे त्याचे दर्शन घेण्यासाठी लोकांची गर्दी होते.
उजनी धरणापूर्वी भीमा नदीच्या काठावर असलेल्या पलासदेव गावाचा एक भाग हे मंदिर होते. पुरातन काळी गावाचे नाव नोंदीनुसार रत्नापूर असे होते व त्याकाळी बाजारपेठ प्रसिद्ध होती. गावात 5 मंदिरे आहेत आणि त्यापैकी एक पळसनाथ मंदिर आहे. हे भगवान विष्णू आणि भगवान शिव यांना समर्पित आहे .
या मंदिरासमोरच किनाऱ्याजवळ एक श्रीराम मंदिर आहे. या मंदिरावर रामायणातील प्रसंग कोरलेले आढळतात. राम मंदिर पळसनाथ मंदिरा नंतर बांधले आहे. साधारण पंधराव्या शतकात बांधले असावे. उन्हाळ्यात या मंदिरात पायी जाता येते. पळसदेव गावात काही मंदिरे आहे. अगदी नवीन बांधलेल्या मंदिरांजवळ पुरातन जैन प्रतिमा आढळतात. त्यामुळे पळसदेव हे गाव बरेच जुने असावे.
प्रचंड मोठा पाण्याचा फुगवटा असलेले उजनी धरण १९८० मध्ये बांधून पूर्ण झाले. भीमा नदीमधून वाहून येणारे पाणी अडवणे असा या धरणाचा उद्देश होता. थंडीपासून म्हणजे नोव्हेंबर महिन्यापासून भिगवणजवळ बरेच स्थलांतरित पक्षी येण्यास सुरुवात होते. त्यात फ्लेमिंगो हा भारतात आढळणारा सर्वात मोठा पक्षी तसेच भोरड्या म्हणजे रोझी स्टारलिंग या पक्षांचा आभाळात होणारा विलक्षण विहार ज्याला ‘मरमरेशन” असे म्हणतात, तो पाहता येतो. काही पक्षी स्थलांतर करून येतात, त्यातले काही आता इथेच वर्षभर राहताना आढळतात.
उथळ पाण्यामुळे इथे फ्लेमिंगो पक्षी बऱ्याच संख्येने येतात. त्यांची वैशिष्ट्यपूर्ण चाल, लांब सडक मान आणि त्यांचे उडणे या सर्व गोष्टी अतिशय रुबाबदार आणि प्रेक्षणीय असतात. भोरड्या साधारण ऑगस्ट सप्टेंबरकडे पूर्व युरोप आणि पश्चिम मध्य आशियातून येतात. या पक्षांना मधुसारिका, पळस मैना अशी नावे आहेत. खूप जास्त संख्येने असलेला त्यांचा कळप आकाशात विविध आकार करीत उडत असतो. त्यांचे ते विहरणे पाहणे हा अत्यंत वेगळाच आणि आनंददायी अनुभव असतो.
पळसदेव गावाच्या किनाऱ्यापासून बोटीने जावे लागते. हे मंदिर हेमाडपंथी पद्धतीने बांधले आहे. साधारण बाराव्या शतकात कल्याण चालुक्य राजवटीत हे मंदिर बांधले गेले असावे. स्वतःला चालुक्य म्हणून घेणारी दोन मोठी राज्य होती, त्यातील बदामीजवळ असलेले बदामी चालुक्य हे सहाव्या-सातव्या शतकात सत्तेवर होते आणि बसवकल्याण इथे असलेले कल्याण चालुक्य हे बाराव्या शतकापासून सत्तेवर होते.
पळसनाथ मंदिरात आता शंकराची पिंड नाही आणि पाण्यामुळे मंदिराची बरीचशी झीज झालेली आहे; पण तरी पाण्यातील हे मंदिर अत्यंत विलोभनीय दिसते. नीट बघितले की या मंदिराची वेगवेगळ्या काळात दुरुस्ती झाल्याचे लक्षात येते. अशाच दुरुस्तीवेळी कधीतरी चुण्यात तयार केलेले एक ‘शरभ शिल्प’ इथे दिसते. तसेच मंदिराच्या कळसाचीही दुरुस्ती झालेली आहे आणि तो नव्याने बांधलेला आहे, असे दिसून येते.
परिसरात दोन मंदिरे आहेत, एक भगवान विष्णूची आणि एक भगवान शिवाची. कलस असलेले मंदिर (कळस) भगवान शंकराचे आहे. दोन्ही मंदिरे पश्चिमाभिमुख आहेत. मंदिराच्या बाहेर तुम्हाला हनुमानाची मूर्ती दिसते. मंदिराला मंडपम, गर्भगृह (देवाची मूर्ती ठेवण्यासाठी मंदिराची आतील खोली) आणि तीन बाजूचे प्रवेशद्वार आहे. मंदिराच्या खांबाच्या संरचनेनुसार, मंदिर यादव साम्राज्याच्या काळात बांधले गेले. उजनी धरणाच्या बांधकामादरम्यान मंदिरातील शिवलिंगाची मूर्ती गावात स्थलांतरित करण्यात आली. मंदिराच्या भिंतींवर तुम्हाला सुंदर नक्षीकाम पाहायला मिळते.
मंदिर परिसरात काही उध्वस्त दगडी शिल्पे पाहायला मिळतात. ते प्रामुख्याने नंदी (भगवान शिवाचे वाहन), वीरगळ (सम्राटाच्या शूर व्यक्तीला समर्पित वीरगळ), सतीशिला (सतीशिळा), दशावतार, सुरसुंदरी (सुरसुंदरी म्हणजे खगोलीय सौंदर्य) इ. मंदिराच्या शिल्पांमध्ये, सुरसुंदरीला सहसा परिचारक म्हणून चित्रित केले जाते. देवी-देवतांचे. यात मंदिरासमोरील धर्मशाळा (भक्तांसाठी मुक्कामासाठी बांधलेल्या खोल्या) देखील आहेत.
पलसनाथ मंदिरापासून अवघ्या दोन मीटर अंतरावर दुसरे मंदिर आहे. हे मंदिर राम मंदिर म्हणून ओळखले जाते. काही लोक असे मानतात की हे भगवान विष्णूचे दुसरे मंदिर आहे परंतु मंदिराच्या बाहेरील भिंतीवर रामायणाच्या वेगवेगळ्या कथा आहेत. वाली आणि सुग्रीव यांच्यातील युद्ध, अशोकवनातील भगवान हनुमानाचा नाश, अशोकवनातील देवी सीता, राम-सेतूसाठी दगड घेऊन जाणारी वानरसेना, पाच तोंडे असलेला रावण आणि लक्ष्मणासोबत भगवान राम अशा रामायण कथा आपण पाहू शकता.
(पाहायला जाण्याआधी मंदिराच्या आसपासची पाण्याची पातळी हि खाली गेली आहे ते खात्री करा)
भेट देण्याची उत्तम वेळ.
पहाटे भेट दिल्याने तुम्हाला ग्रेटर फ्लेमिंगो, पर्पल स्वॅम्फेन, सीगल्स, एशियन ओपनबिल स्टॉर्क, पेंटेड स्टॉर्क, कूट, हेरॉन आणि बरेच काही यांसारखे काही ओलसर पक्षी पाहण्याची संधी मिळते. हिवाळ्यात पक्षी निरीक्षणासाठी या ठिकाणी भेट देण्याची उत्तम वेळ.
मंदिराकडे जायचे कसे
पुण्याहून मंदिरात जाण्यासाठी आहे – सोलापूर हायवेला जा – भिगवण क्रॉस केल्यावर – काही कि. मी. गेल्यावर डावीकडे पळसदेव गावाची कमान दिसते – गावात बॅकवॉटर बेडवर तुमचे वाहन पार्क करा – मंदिराकडे चालत जा. बॅकवॉटर ओलांडण्यासाठी तुम्हाला छोट्या बोटीने जावे लागेल
पळसदेव ला काय पाहण्यासारखे आहे.
पळसनाथ मंदिर, राम मंदिर, त्यावरील कोरीव काम, उजनी धरणातील स्थलांतरित आणि स्थानिक पक्षी.
पळसदेव मधील काही फोटो
Related Post