।। नमस्कार जय महाराष्ट्र ।।
मत्स्य अवतार हा भगवान विष्णूचा पहिला अवतार आहे. भगवान विष्णूने माशाच्या रूपात अवतार घेऊन एका ऋषींना सर्व प्रकारचे प्राणी एकत्र करण्यास सांगितले आणि जेव्हा पृथ्वी पाण्यात बुडत होती, तेव्हा मत्स्य अवतारातील देवाने त्या ऋषीच्या नौकेचे रक्षण केले. यानंतर ब्रह्मदेवाने पुन्हा जीवन निर्माण केले.
मत्स्य अवताराची कथा – Story of Matsya Avatar
एकदा ब्रह्माजींच्या निष्काळजीपणामुळे एका मोठ्या राक्षसाने वेद चोरले. त्या राक्षसाचे नाव ‘हयग्रीव’ होते. वेद चोरीला गेल्याने ज्ञान नष्ट झाले. आजूबाजूला अज्ञानाचा अंधार पसरला आणि पाप आणि अधर्म पसरला. त्यानंतर धर्माच्या रक्षणासाठी भगवान विष्णूंनी माशाचे रूप घेऊन हयग्रीवाचा वध करून वेदांचे रक्षण केले. देवाने माशाचे रूप कसे घेतले? त्याची थक्क करणारी कहाणी पुढीलप्रमाणे-
कल्पांताच्या आधी एक पुण्यवान राजा तपश्चर्या करत होता. राजाचे नाव सत्यव्रत होते. सत्यव्रत हे केवळ सद्गुरुच नव्हते तर त्यांचे हृदय खूप उदार होते. सकाळ झाली होती. सूर्य उगवला होता. सत्यव्रत कृतमाला नदीत स्नान करत होते. आंघोळ करून त्यांनी नैवेद्यासाठी अंजलीत पाणी घेतले तेव्हा अंजलीत पाण्यासोबत एक छोटा मासाही आला. सत्यव्रतने मासे नदीच्या पाण्यात सोडले. मासा म्हणाला – “राजा! पाण्यातील मोठे प्राणी लहान जीवांना मारून खातात. नक्कीच कोणीतरी मोठा प्राणी मलाही मारून खाईल. कृपया माझा जीव वाचवा.” सत्यव्रताच्या हृदयात करुणा उत्पन्न झाली. त्याने पाण्याने भरलेल्या कमंडलूत मासा टाकला. त्यानंतर एक धक्कादायक घटना घडली. एका रात्रीत माशाचे शरीर इतके वाढले की कमंडलू जगण्यासाठी लहान झाला. दुसऱ्या दिवशी मासा सत्यव्रताला म्हणाला – “राजा! मला राहण्यासाठी दुसरी जागा शोधा, कारण माझे शरीर वाढले आहे. मला फिरणे फार कठीण आहे.” सत्यव्रताने कमंडलूमधून मासा काढला आणि पाण्याने भरलेल्या भांड्यात ठेवला. इथेही एका रात्रीत माशाचे शरीर भांड्यात इतके वाढले की, भांडेही जगण्यासाठी लहान झाले. दुसऱ्या दिवशी मासा पुन्हा सत्यव्रताला म्हणाला – “राजा! माझ्या राहण्यासाठी दुसरी कुठेतरी व्यवस्था कर, कारण माझ्या जगण्यासाठी भांडेही लहान होत चालले आहे.” मग सत्यव्रतने मासे बाहेर काढले आणि तलावात ठेवले, पण माशांसाठी तलावही लहान झाला. यानंतर सत्यव्रतने मासे नदीत आणि नंतर समुद्रात टाकले. आश्चर्य! समुद्रातही माशांचे शरीर इतके वाढले की माशांच्या जगण्यासाठी ते खूपच लहान झाले. तेव्हा मासा पुन्हा सत्यव्रताला म्हणाला – “राजा! हा समुद्रही मला राहण्यास योग्य नाही. माझ्या राहण्याची व्यवस्था इतरत्र कर.”
सत्यव्रताची प्रार्थना – Prayer of Satyavrata
आता सत्यव्रत चकित झाला होता. असा मासा त्याने यापूर्वी कधीच पाहिला नव्हता. तो चकित झालेल्या स्वरात म्हणाला – “माझ्या मनाला विस्मयाच्या सागरात बुडवणारा तू कोण आहेस? तुझ्या शरीराची रोज वाढ होत चाललेली गती लक्षात घेता, तू नक्कीच देव आहेस असे म्हणता येईल.” खरे आहे, मग तुम्ही माशाचे रूप का घेतले आहे ते सांगा?” खरेच ते भगवान श्री हरी होते.
श्री हरी विष्णूंचा आदेश – Order of Shri Hari Vishnu
माशाच्या रूपात श्री हरी उत्तरले – “राजा! हयग्रीव नावाच्या राक्षसाने वेद चोरले आहेत. जगभर अज्ञान आणि अधर्माचा अंधार पसरला आहे. हयग्रीवांना मारण्यासाठी मी माशाचे रूप धारण केले आहे. आजपासून सातव्या दिवशी पृथ्वी पाण्याने भरून जाईल आणि ऋषींच्या बरोबर बोटीवर बसून मी तुला आत्म्याचे ज्ञान देईन. त्या दिवसापासून सत्यव्रत हरिचे स्मरण करीत प्रलयाची वाट पाहू लागला. सातव्या दिवशी होलोकॉस्टचे दृश्य दिसले. समुद्रही वाढू लागला आणि त्याच्या मर्यादेपलीकडे वाहू लागला. जोरदार पाऊस सुरू झाला. थोड्याच वेळात संपूर्ण पृथ्वी पाण्याने भरली. संपूर्ण पृथ्वी पाण्याने व्यापलेली होती. त्याच क्षणी एक बोट दिसली. सत्यव्रत सात ऋषींसह त्या बोटीवर बसले. त्यांनी बोटीत संपूर्ण धान्य आणि औषधी बिया भरल्या.
ज्ञान
विनाशाच्या सागरात बोट तरंगू लागली. त्या नावाशिवाय त्या विनाशाच्या महासागरात कुठेही काहीही दिसत नव्हते. अचानक विनाशाच्या सागरात माशाच्या रूपात देव प्रकट झाला. सत्यव्रत आणि सात ऋषी मत्स्य रूपात देवाला प्रार्थना करू लागले – “हे प्रभो! तूच सृष्टीचा उत्पत्तीकर्ता आहेस, पालनकर्ता आणि रक्षणकर्ता आहेस. कृपा करून आम्हाला तुझ्या आश्रयाने घे, आमचे रक्षण कर.” सत्यव्रत आणि सात ऋषींच्या प्रार्थनेने माशासमान भगवान प्रसन्न झाले. आपल्या वचनानुसार त्यांनी सत्यव्रताला ज्ञानदान केले. सांगितले – “सर्व जीवांमध्ये मी एकटाच वास करतो. कोणीही उच्च किंवा नीच नाही. सर्व जीव समान आहेत. जग नश्वर आहे. माझ्याशिवाय नश्वर जगात काहीही नाही. जो प्राणी मला पाहून आपले जीवन जगतो. सर्व काही, होय, शेवटी ते माझ्यामध्ये आढळते.”
हयग्रीवाची हत्या – Killing of Hayagriva
माशाच्या रूपात भगवंताकडून आत्मज्ञान मिळाल्याने सत्यव्रताचे जीवन धन्य झाले. तो जिवंत असतानाच जीवनमुक्त झाला. जेव्हा प्रलयचा क्रोध शांत झाला तेव्हा माशाच्या रूपात देवाने हयग्रीवाचा वध केला आणि त्याच्याकडून वेद हिसकावून घेतले. भगवंतांनी ब्रह्माजींना पुन्हा वेद दिले. अशा रीतीने भगवंतांनी केवळ मत्स्याचे रूप धारण करून वेदांचे रक्षण केले नाही तर जगातील प्राणिमात्रांचे अपार कल्याणही केले. तसेच भगवंत वेळोवेळी अवतार घेतात आणि सज्जनांचे आणि ऋषींचे कल्याण करतात.