विघ्नहर्ता गणेश ( गणपती – Ganapati )

गणपती । Ganapati । गणपतीचा जन्म । गणेशाला एक दात असण्याचे कारण । गणपती जगास प्रदक्षिणा । गणपती दक्षिण भारताला एक महान नदीचे आशीर्वाद दिला । गणपती रावणाला खूप शक्तिशाली होण्यापासून रोखतो । गणपती आपल्या भावाला वल्ली या आदिवासी राजकुमारीशी लग्न करण्यास मदत करतो. । कुबेर आणि गणपती । श्री गणेशाला वक्रतुंड का म्हणतात । संतांनी गौरवलेले दैवत श्रीगणेश । प्रथम गणेशपूजन का करतात । श्री गणपतीला दुर्वा व लाल फुले का वहावित । श्रीगणेशांना चौदा विद्यांबरोबरच चौसष्ट कलाही अवगत होत्या । श्रीगणेशांना चौदा विद्या अवगत होत्या । गणपतीची 108 नावे आणि त्यांचा अर्थ ।

।। नमस्कार जय महाराष्ट्र ।।

गणपती (Ganapati)

गणपती ज्याला गणेश (शिवाच्या (महादेवांच्या) सेनेचा प्रमुख), विघ्नेश्‍वर (अडथळे दूर करणारा), गज मुख (हत्तीचा मुख असलेला देव), एक दंथा (एक दांडी असलेला देव), लंबोधरा (मोठा पंच असलेला देव) इत्यादी नावानेही संबोधले जाते. हिंदू देवतांच्या अत्यंत महत्त्वाच्या देवांपैकी एक. तामिळनाडूमध्ये त्याला पिल्लयार (आमचा मुलगा) असे म्हणतात.

तो भगवान शिव आणि देवी पार्वतीचा पुत्र आहे. त्यांनी भारताच्या उत्तर भागात सिद्धी आणि बुधी या दोन पत्नींशी विवाह केला होता आणि दक्षिण भारतातील एक जुना पदवीधर मानला जातो. दक्षिण भारतात चिदंबरमसारखी काही मंदिरे आहेत जिथे ते त्यांच्या दोन पत्नींसोबत दाखवले आहेत. त्याला दक्षिण भारतात शिव आणि पार्वतीचा मोठा मुलगा आणि उत्तर भारतात लहान मुलगा मानला जातो.

त्याचे हत्तीचे डोके, एक विलक्षण मोठा झोका, ज्यावर तो साप बांधतो, एक तुटलेली सोंड आणि त्याच्या घोड्यासोबत एक अतिशय लहान उंदीर आहे, त्याचे स्वरूप अतिशय विलक्षण आहे.

संपूर्ण भारतभर, पूजा, अग्नी यज्ञ, उत्सव आणि अगदी दिवसाचे कार्य यासह कोणतेही नवीन काम करण्याआधी त्यांची पूजा केली जाते, जेणेकरून हाती घेतलेले काम यशस्वीरित्या पूर्ण करण्यात तो आम्हाला मदत करेल. भारतातील अनेक ठिकाणी त्यांना ज्ञान आणि विद्येचा देव मानला जातो. नारळ आणि मोदक त्याला खूप प्रिय आहेत.

गणपतीचा जन्म

त्यांच्या जन्माबाबत अनेक कथा आहेत. सर्वात लोकप्रिय खालीलप्रमाणे आहे.

एके दिवशी भगवान शिव दूर असताना देवी पार्वतीला नदीत स्नान करायचे होते. कोणत्याही अनिष्ट घुसखोरीपासून बचाव करण्यासाठी तिने तिच्या शरीरातून थोडी हळदीची पेस्ट घेतली आणि एक तरुण मुलगा तयार केला. तिने त्याला स्पष्ट सूचना दिल्या की आत कोणाचाही मृतदेह येऊ देऊ नका. दुर्दैवाने यावेळी भगवान शिव परत आले. नवीन मुलाने त्याला प्रवेश नाकारला, तरीही भगवान शिवाने त्याला सांगितले की तो पार्वतीचा पती आहे. भगवान शिव खूप क्रोधित झाले आणि त्यांनी या नवीन मुलाचे डोके कापले आणि आपल्या त्रिशूळ वापरून फेकून दिले. यावेळी देवी पार्वती परत आली आणि अतिशय दुःखी झाल्या की, तिने निर्माण केलेल्या मुलाचा मृत्यू झाला. भगवान शिवाला पार्वतीचे सांत्वन करायचे होते. म्हणून त्याने आपल्या सैन्याला त्यांच्या वाटेवर दिसणारे पहिले डोके आणण्यासाठी पाठवले. त्यांना पहिले डोके दिसले ते मरणासन्न हत्तीचे डोके होते. शिवाने ते डोके मुलाच्या सोंडेवर ठेवले आणि त्याला पुन्हा जिवंत केले. त्याने त्याला आपला मोठा मुलगा म्हणून दत्तक घेतले आणि त्याला आपल्या सैन्याचा प्रमुख बनवले.

गणपतीचा जन्म कसा झाला याच्या इतर अनेक कथा आहेत. उत्तर रामायणात म्हटले आहे की एकदा शिव आणि पार्वती हत्तीचे रूप घेऊन जंगलात भटकत होते. त्यांना मुलगा झाला आणि तो म्हणजे गणपती.

अजून एक कथा सांगते की देवी पार्वतीला मुलगा हवा होता आणि तिने भगवान विष्णूला तप केले. त्याने तिला आशीर्वाद दिला आणि तिला मुलगा झाला. देवी पार्वतीने सर्व देवांना आपल्या बाळाला पाहण्यासाठी आमंत्रित केले. भगवान शनी (ग्रह शनि) आले आणि त्यांनी बाळाला पाहिले तेव्हा बाळाचे डोके जळले होते. भगवान विष्णूंनी जगभर फिरून हत्तीचे डोके बाळाला परत आणले. तेथे उपस्थित असलेल्या सर्व देवांनी बाळाला आशीर्वाद दिला की जोपर्यंत त्याची प्रथम पूजा केली जात नाही तोपर्यंत ते कोणतीही पूजा स्वीकारणार नाहीत.

अजून एक कथा गजमुखसुराची आहे. गजमुखसुराने भगवान शंकराची मोठी तपश्चर्या केली. तो समोर आल्यावर त्याने भगवान शिवाला आपल्या पोटात राहण्याची विनंती केली. जेव्हा भगवान शिव परत आले नाहीत तेव्हा देवी पार्वतीने भगवान विष्णूची मदत मागितली. भगवान विष्णूंनी स्वत: ला बासरीवादक म्हणून वेषभूषा केली आणि नंदीला सोबत घेतले, भगवान शिवाचा घोडा, नंदीला गजमुखसुरासमोर, भगवान विष्णूने प्रदान केलेल्या भावपूर्ण संगीतावर मजेदार नृत्ये नाचण्यासाठी तयार केले गेले संगीत अजूनही दक्षिण भारतात प्रचलित आहे).गजमुखसुराने प्रसन्न होऊन भगवान विष्णूला वरदान दिले, तो कोण आहे हे न कळता. भगवान विष्णूंनी त्यांना भगवान शिवाला सोडण्याची विनंती केली. भगवान शिव पोटातून बाहेर आल्यावर असुरांचा मृत्यू झाला. मरताना त्याने भगवान शिवाला विनंती केली की, त्याच्या मृत्यूनंतर त्याचे डोके लक्षात ठेवावे. त्याच्या मृत्यूनंतर भगवान शिवाने असुराचे मस्तक आपल्या मोठ्या मुलावर बसवले.

दुसरी कथा सांगते की रागाच्या भरात शिवाने कश्यप ऋषींचा मुलगा आदित्य याचा वध केला. जेव्हा कश्यप खूप क्रोधित झाला तेव्हा भगवान शिवाने कश्यपाच्या मुलाचे मस्तक इंद्राच्या हत्तीच्या डोक्याने बदलले. ऋषी क्रोधित झाले आणि त्यांनी शाप दिला की भगवान शिवाच्या पुत्रालाही आपल्या मुलासारखेच नशीब भोगावे लागेल.

“अजूनही आणखी एक कथा सांगते की, एका प्रसंगी, पार्वतीने वापरलेले स्नान-पाणी गंगेत टाकण्यात आले होते आणि हे पाणी हत्तीमुखी देवी मालिनी यांनी प्यायले होते, जिने चार हात आणि पाच हत्तींची डोकी असलेल्या बाळाला जन्म दिला होता. नदी देवी गंगेने त्याला आपला मुलगा म्हणून दावा केला, परंतु शिवाने त्याला पार्वतीचा पुत्र म्हणून घोषित केले, त्याची पाच मस्तकी कमी करून एक केली आणि त्याला अडथळ्यांचा नियंत्रक (विघ्नेशा) म्हणून सिंहासनावर बसवले.

गणेशाला एक दात असण्याचे कारण

गणपतीने आपले दात कसे गमावले याची सर्वात लोकप्रिय कथा खालीलप्रमाणे आहे. वेदव्यासांनी महाभारत महाकाव्य रचण्याचा निर्णय घेतला. त्याची रचना लिहिण्यासाठी त्याला काही शरीराची गरज होती, जसे त्याने ती तयार केली. गणपती हा विद्येचा देव असल्याने हे काम करण्याची विनंती करण्यात आली. गणपतीने एका अटीवर होकार दिला. वेद व्यासांनी त्यांना जे काही लिहायचे आहे ते एकाच वेळी आणि खंडित न करता लिहावे. व्यासांनी ते मान्य केले पण त्यांनी एक अट घातली की गणपतीला श्लोक समजल्यानंतरच लिहावा. हे मान्य केल्यानंतर गणपतीने आपले एक दात तोडले आणि पेन म्हणून वापरले. वेदव्यासांनी श्लोक समजण्यास अत्यंत अवघड असे श्लोक रचले, जेव्हा त्यांना विचार करायला वेळ हवा होता. यामुळेच गणपती हा एकमुखी देव बनला.

पद्म पुराणात याचे पूर्णपणे वेगळे कारण सांगितले आहे. असे दिसते की एकदा भगवान परशुराम शिवाच्या दर्शनासाठी कैलासावर गेले होते. त्यावेळी भगवान शिव झोपलेले होते. भगवान शंकराच्या खोलीचे रक्षण करणाऱ्या गणपतीने परशुरामाला आत येऊ दिले नाही. गणपती आणि परशुराम यांच्यात युद्ध झाले आणि या युद्धात परशुरामाच्या कुऱ्हाडीमुळे गणपतीने त्याचे एक दात गमावले, जी त्याला भगवान शंकराने भेट दिली होती.

गणपतीच्या एका तुषाराच्या हाराशी चंद्र जोडणारी आणखी एक कथा आहे. एकदा विनायक चतुर्थीच्या दिवशी, गणपतीला अतिशय मोहक मोदकांचा मोठा नैवेद्य मिळाला. त्याने जे काही देऊ केले होते ते खाल्ले आणि जड पोटाने चालता येत नसल्यामुळे, त्याच्या घोड्यावर, उंदरावर बसवले. अचानक जंगलातून एक साप दिसला. ज्या उंदीरावर गणपती बसला होता तो साप पाहून घाबरला आणि पळू लागला. साहजिकच गणपती घोड्यावरून पडला आणि त्याचे पोट थोडेसे फुटले. आपले मन न गमावता गणपतीने सापाला पकडून पोटाला घट्ट बांधले. हे सर्व पाहून चंद्र गणपतीकडे पाहून हसला. क्षुद्र स्वभावाचा गणपती खूप रागावला, गणपतीने चंद्राला असा शापही दिला होता की, तो १५ दिवसांत काळ्याकुट्ट गोलाकार बनून रोज एक अर्धचंद्र हरवून जाईल आणि जो कोणी त्याला चतुर्थीच्या दिवशी पाहील तो हसला जाईल. नंतर भगवान शिवाने गणपती आणि चंद्र यांच्यात शांतता प्रस्थापित केली. तो म्हणाला की गणपतीच्या शापानुसार चंद्र अंधारात कमी होईल आणि नंतर आणखी 15 दिवसात त्याचे तेज परत येईल. (काही लोक प्रजापती दक्षाच्या शापामुळे चंद्राच्या अधोगतीचे कारण सांगतात)

गणपती जगास प्रदक्षिणा

एकदा नारद ऋषींनी भगवान शंकरांना एक अतिशय आकाशीय आंब्याचे फळ अर्पण केले. त्याची दोन्ही मुले गणपती आणि सुब्रह्मण्य यांना ते फळ हवे होते. नारदांनी सुचवले की जो सर्व जगास प्रदक्षिणा घालेल त्याला प्रथम हे फळ मिळावे. गणपती आणि सुब्रह्मण्य दोघांनीही होकार दिला. भगवान सुब्रह्मण्‍य लगेचच मोरावर स्वार होऊन प्रवासाला निघाले. गणपती जो खूप जड आहे आणि मंद उंदरावर स्वार झाला आहे त्याने भगवान शिव आणि पार्वतीला प्रदक्षिणा घातली आणि सांगितले की तो जग फिरला आहे कारण संपूर्ण जग भगवान शिव आणि देवी पार्वतीच्या आत होते. या स्पष्टीकरणाने भगवान शंकर प्रसन्न झाले आणि त्यांनी गणपतीला आंबा दिला

दुसरी कथा सांगते की, सेनापती नियुक्त करण्यासाठी शिवाची गरज होती आणि वरील स्पर्धा घेण्यात आली आणि शेवटच्या परिच्छेदात सांगितल्याप्रमाणे गणपतीने हे पद जिंकले आणि त्याला गणेश किंवा गणपती (दोन्ही म्हणजे शिवाच्या सैन्याचा भगवान) म्हणून नामांकित केले गेले. भगवान सुब्रमण्य यांची देवांच्या सैन्याचा कर्णधार म्हणून नियुक्ती करण्यात आली.

दुसरी कथा सांगते की जेव्हा गणपती आणि सुब्रह्मण्य विवाहयोग्य वयात पोहोचले तेव्हा शिवाने वरील स्पर्धा आयोजित केली आणि वर्णन केल्याप्रमाणे गणपतीने ती जिंकली आणि त्याचा सिधी आणि बुधी यांच्याशी विवाह प्रथम साजरा झाला.

गणपती दक्षिण भारताला एक महान नदीचे आशीर्वाद दिला

शिव आणि पार्वतीचा विवाह कैलास पर्वतावर साजरा होणार होता. जगभरातील सर्व लोक कैलास पर्वताच्या दिशेने प्रवास करू लागले. उत्तरेकडील भारनियमनामुळे जग उत्तरेकडे झुकू लागले. हे सुधारण्यासाठी भगवान शिवाने अगस्त्य ऋषींना दक्षिण भारतात जाऊन राहण्याची विनंती केली. अगस्त्याने भगवान शिवाच्या आज्ञेचे पालन केले आणि दक्षिणेला पोहोचला. संपूर्ण दक्षिण भारत त्यावेळी अत्यंत कोरडा होता. भगवान शिवाने अगस्त्यासोबत गंगेचे काही पवित्र पाणी पाठवले होते, जे अगस्त्य ऋषी आपल्या भांड्यात अतिशय काळजीपूर्वक जतन करत होते. एके दिवशी झोपेत असताना गणपतीने कावळ्याचे रूप धारण केले आणि अगस्त्याचे भांडे पाडले. गंगा नदीत पसरू लागली. या नदीला “कावेरी” म्हणतात – ती कावळ्याने पसरलेली होती.

गणपती रावणाला खूप शक्तिशाली होण्यापासून रोखतो

एकदा रावणाने आपल्या संगीत कौशल्याने भगवान शिवाला प्रसन्न केले, त्याला आशीर्वाद देऊन भगवान शिवाने एक शिवलिंग (अत्मा लिंग) दिले आणि रावणाला ते श्रीलंकेत नेण्यास सांगितले आणि तेथे त्याचे रक्षण करण्यास सांगितले. त्यांनी रावणाला सांगितले की जर ते शिवलिंग श्रीलंकेत पोहोचले तर कोणतेच शरीर रावणावर विजय मिळवू शकणार नाही. पण जाताना त्यांनी हे शिवलिंग पृथ्वीवर इतर कोणत्याही ठिकाणी ठेवू नये, असेही सांगितले. जेव्हा रावण गोकर्ण (कर्नाटकातील एक ठिकाण) येथे पोहोचला तेव्हा त्याला निसर्गाच्या आवाहनाला उत्तर द्यायचे होते, तेव्हा गणपती तेथे ब्राह्मण मुलाच्या रूपात प्रकट झाला आणि काही काळ शिवलिंग धारण करण्यास तयार झाला. त्याने रावणाला सांगितले की जर तो निर्धारित वेळेत परत आला नाही तर तो शिवलिंग तिथेच ठेवून निघून जाईल. भगवान गणपतीने रावणाच्या परत येण्यास उशीर केला आणि शिवलिंग तेथे ठेवले आणि नाहीसे झाले. त्या जागेला गोकर्ण म्हणतात. यामुळे रावणाला कधीही विजयी होण्यापासून रोखले

गणपती आपल्या भावाला वल्ली या आदिवासी राजकुमारीशी लग्न करण्यास मदत करतो.

सुब्रमण्यने पहिले लग्न इंद्राची मुलगी देवसेनाशी केले. सुब्रह्मण्‍य नंतर दक्षिणेच्‍या प्रवासाच्‍या काळात वल्‍लीच्‍या प्रेमात पडले, जी एक आदिवासी राजकन्‍या होती. वल्लीचे भगवान सुब्रह्मण्‍यांवर प्रेम असले तरी ती त्याला घाबरत होती, ती एक साधी आदिवासी मुलगी असल्याने आणि तो स्वर्गीय देव होता. एके दिवशी वल्ली जंगलात फिरत असताना गणपतीने हत्तीचे रूप धारण करून वल्लीचा पाठलाग केला. सुब्रह्मण्‍याने वृध्‍दाच्‍या रुपात तिला संरक्षण दिले आणि हत्तीला दूर जाण्‍याची विनंती केली. तेव्हा भगवान सुब्रह्मण्‍यांनी आपले खरे रूप दाखवले आणि दोघांचा विवाह झाला.

कुबेर आणि गणपती

कुबेर संपत्तीचा देव होता आणि त्याला त्याच्या संपत्तीचा खूप अभिमान होता. डोंगराच्या माथ्यावर अशा गरीब परिस्थितीत राहिल्याबद्दल त्याच्या मनात शिवाबद्दल थोडा तिरस्कार होता. एके दिवशी त्याने आपली राजधानी अलकापुरी येथे एका मेजवानीसाठी भगवान शिवाना आमंत्रित केले आणि सांगितले की त्याने इतके अन्नाची व्यवस्था केली आहे की कोणीही ते पूर्णपणे खाऊ शकत नाही भगवान शिव म्हणाले की मी खूप व्यस्त आहे आणि त्याऐवजी त्याचा मुलगा गणपतीला पाठवले. गणपतीने केवळ तयार केलेले सर्व अन्नच खाल्ले नाही तर कुबेराच्या नगरात दिसणारे सर्व काही खाल्ले. कुबेराला त्याचा मूर्खपणा समजला आणि त्याने क्षमा मागितली.

श्री गणेशाला वक्रतुंड का म्हणतात ?

सर्वसाधारणत: वक्रतुंड म्हणजे वाकड्या तोंडाचा, सोंडेचा असा अर्थ समजला जातो; पण ते चूक आहे. ‘वक्रान् तुण्डयति इति वक्रतुण्ड: ।’ म्हणजे वक्रमार्गाने (वाईट मार्गाने) चालणारे व बोलणारे अशांना शिक्षा करून जो सरळ मार्गावर आणतो तो वक्रतुण्ड.’

संतांनी गौरवलेले दैवत श्रीगणेश

संतशिरोमणी श्री ज्ञानेश्वरमाउलींनी ज्ञानेश्वरीच्या आरंभी ‘देवा तूचि गणेश, सकल मती प्रकाशु’, असे म्हणून गणरायाला सविनय वंदिले आहे. संत एकनाथांनी भागवतटीकेत श्री गणेशाला ‘ओम् अनादि आद्या । वेद वेदान्त विद्या । वंद्य ही परमा वंद्या । स्वयंवेद्या श्री गणेशा ।।’ याप्रमाणे वंदन केले आहे. संत नामदेवांनी ‘लंबरोदरा तुझे शुंडादुंड । करीतसे खंड दुश्चिन्हांचा ।।’, असे म्हटले आहे.

प्रथम गणेशपूजन का करतात ?

गणपति दशदिशांचा स्वामी आहे. दशदिशा म्हणजे अष्टदिशा अधिक ऊध्र्व(वरची) आणि अधर(खालची) अशा दोन दिशा. इतर देवता त्याच्या परवानगीशिवाय कोणत्याही दिशेने येऊ शकत नाहीत; म्हणून कोणतेही मंगलकार्य किंवा इतर कोणत्याही देवतेची पूजा करतांना प्रथम गणपतिपूजन करतात.

प्राणशक्ति वाढविणारा.
मनुष्याच्या शरीरातील निरनिराळी कार्ये निरनिराळ्या शक्तींद्वारे होत असतात. त्या निरनिराळ्या शक्तींच्या मूलभूत शक्तीला प्राणशक्ति असे म्हणतात. गणपतीचा नामजप हा प्राणशक्ति वाढविणारा आहे.

पूजेत डाव्या सोंडेचा गणपतिका ठेवावा ?

पूजेत शक्यतो डाव्या सोंडेचा गणपति ठेवावा. उजव्या सोंडेचा गणपति हा अतिशय शक्तीशाली व जागृत आहे, असे म्हटले जाते. याउलट डाव्या सोंडेचा गणपति शीतल व अध्यात्माला पूरक असतो, याची पूजा नेहमीच्या पद्धतीने केली जाते.

गणेश चतुर्थीच्या पूजेसाठी तयार करण्यात येणारी मूर्ती कशी असावी ?

पुराणांत गणपती हा मळापासून बनला असल्याचे सांगितले आहे. चिकणमाती किंवा शाडूमाती यांपासून तयार केलेल्या गणेशाच्या मूर्तीमध्ये गणेशतत्त्व आकृष्ट होण्याचे प्रमाण प्लास्टर ऑफ पॅरिसच्या मूर्तीच्या तुलनेत खूप जास्त असते. तसेच गणेशमूर्ती ही शक्यतो पाटावर बसलेली व हातात पाश अंकुश धारण केलीली असावी. नैसर्गिक रंगांनी रंगवलेली असावी. त्यामुळे त्यातून अधिक प्रमाणात गणेशाची शक्ती कार्यरत होऊन पूजकाला अधिक लाभ होतो.

श्री गणपतीला दुर्वा व लाल फुले का वहावित ?

दुर्वांमध्ये श्रीगणेशाचे तत्त्व जास्तीतजास्त प्रमाणात आकृष्ट करून घेण्याची क्षमता असते. त्यामुळे गणपतीला दूर्वा वाहिल्याने मूर्तीत मोठ्या प्रमाणावर गणेशाची शक्ती जास्त प्रमाणात आकृष्ट होऊ मूर्ती जागृत होते. या दूर्वा नेहमी कोवळ्या अन् लहान आकाराच्या एकत्र जुडी करून वाहव्यात. दूर्वांना ३, ५, ७ अशा विषम संख्येच्या पात्या असाव्या. गणपतीच्या पूजेत लाल वस्त्र, जास्वंदीसारखे लाल फूल, रक्तचंदन यांसारख्या लाल वस्तू वापरणे फार महत्त्वाचे असते. याचे कारण म्हणजे; गणपतीचा वर्ण लाल आहे. पूजेत वापरलेल्या वस्तूंच्या लाल रंगामुळे गणेशाचे तत्त्व मूर्तीकडे जास्त प्रमाणात आकृष्ट होते व त्यामुळे मूर्ती जागृत व्हायला मदत होते.

श्रीगणेशास आवडणा-या गोष्टी.

१) शस्त्र : शूळ, त्रिशूळ, अंकुश, परशू, पाश, मुद्गल, एकदंत, खट्वांग, खेटक व नागबंद…..

२) वाहन : उंदीर, मोर, सिंह, वाघ…..

३) फुले व पत्री : गणपतीला तांबडी फुले व दुर्वा विशेष आवडतात…..

४) शमी : हा वृक्ष गणपतीस विशेष प्रिय आहे. याला वह्मी वृक्ष असेही म्हणतात…..

५) मंदारवृक्ष : मंदारवृक्ष / मुळाच्या काष्ठात श्री गणेशमूर्ती तयार होते, त्याला मंदारगणेश असेही म्हणतात. मंदारवृक्षाच्या काष्टात तयार झालेला नैसर्गिक श्रीगणेश सिद्धीगणेश मानला जातो…..

६) भक्त : गणपती भक्तांना गाणपत्य या नावाने ओळखतात. त्याच्यात महागणपती, हरिद्रा गणपती, उचिष्ट गणपती, नवनीत, स्वर्ण व संतान संप्रदाय असे सहा संप्रदाय निर्माण झाले आहेत…..

७) गणेश आराधना : चतुर्थी, विनायकव्रत, स्तोत्रपठण, गणेशध्यान, गणेशगायत्री मंत्र, गणेशनामजप व गणेशयाग आदी मार्गांनी गणेश आराधना केली जाते. श्रीगणेशाच्या अभिषेकासाठी अथर्वशीर्ष व ऋग्वेदातील ब्रम्हणस्पत सूक्त म्हणण्याची पद्धत आहे.

अथर्वशीर्ष : यात अ +अथर्व +शीर्ष हे तीन शब्द येतात. अ = निषेध करणारा, नाही. अथर्व = चंचल होणे. शीर्ष = अंत. या सर्व शब्दांचा अर्थ = जे चंचल होऊ देत नाही व जे अंतिम साध्य आहे ते अथर्वशीर्ष.

ब्रम्हणस्पत सूक्त : ब्रम्हणस्पती हे गणपतीचे दूसरे नाव आहे. ब्रम्हणस्पत सूक्त म्हणजे श्रीगणेशाचे स्तवण होय.११ अध्याय व ६४ मंत्र असलेले हे ऋग्वेदातील सूक्त ११ ऋषिंनी निर्माण केले.

गायत्री मंत्र : ॐभूर्भुव: स्व: | ॐगं गणपतये नम: | ॐएकदंताय विघ्नहे | वक्रतुंडाय धीमही | तन्नो दन्ति प्रचोदयात् ||

संकटनिरसन स्तोत्र : हे श्रीनारदांनी रचले आहे.

गणपतीस प्रिय असा मोदक

मोदक हा महाराष्ट्रात व दक्षिण भारतात प्रचलित असलेला गोड खाद्यपदार्थ आहे… महाराष्ट्रामधे विशेष पूजाप्रसंगी गणपतीला मोदकांचा नैवेद्य दाखविला जातो. उकडीच्या आणि तळणीच्या मोदकांखेरीज खवा, सुकामेवा, चॉकोलेट, विविध रंगांचा वापर करून केलेल्या पारीचे मोदक असे साहित्य वापरून तयार केलेले मोदक विशेष लोकप्रिय आहेत…..

मोदक या यामध्ये मोद असा शब्द आहे. जो पदार्थ खाऊन आनंद मिळतो त्याला “मोदक” असे म्हटले जाते. गणपतीला हा पदार्थ विशेष प्रिय असल्याचे संदर्भ पुराण साहित्यात सापडतात…..

उकडीचे मोदक :
भाद्रपद शुक्ल चतुर्थी म्हणजे गणेश चतुर्थीला गणपतीच्या नैवेद्यासाठी उकडीचे मोदक करण्याची परंपरा आहे… महाराष्ट्रात कोकण विभागात उकडीचे मोदक या प्रकारास महत्त्व असते.हे मोदक तांदळाच्या पिठापासून केले जातात…..

पाककृती- साहित्य- तांदुळाची पिठी, मैदा, मीठ, तेल, सारणासाठी – खोबरे, गूळ, जायफळ पूड इ…..

आवश्यक प्रमाणात पाणी घेऊन (साधारण पिठीच्या निम्म्या प्रमाणात) ते उकळवतात… उकळी आल्यावर त्यात पिठी, आवश्यक वाटल्यास मैदा आणि किंचित मीठ व तेल घालून एकजीव करतात. गुठळ्या राहू देत नाहीत. हे मिश्रण थंड झाल्यावर मळून घेतात. खोबरे आणि गूळ यांचे सारण शिजवून थंड होऊ देतात. (सुकामेवा किंवा अन्य पौष्टिक पदार्थही या सारणात मिसळता येतात.) पिठाच्या गोळ्याची पारी करून तिला पाकळ्या करतात. पारीच्या आत खोबऱ्याचे सारण भरतात. हा कच्चा मोदक. पाकळ्या बंद करून असे सर्व मोदक भांड्यात किंवा कुकरमध्ये चाळणी ठेवून त्यावर वाफवून घेतात. मोदकपात्र असल्यास त्याचा वापर करता येतो. हा पदार्थ तुपासह खाण्याची रीत आहे.

तळणीचे मोदक :
अनंत चतुर्दशीला किंवा संकष्टी चतुर्थीला तळणीचे मोदक करण्याची प्रथा आहे… याचप्रमाणे खव्याचे, सुकामेव्याचे, पुरणाचे सारण भरूनसुद्धा मोदक तयार केले जातात. तळणीच्या मोदकांना उकडीच्या मोदकाला असते तसे सारण करतात. हे सारण काही वेळा सुके खोबरे आणि गूळ यांचेही मिश्रण असते. तांदळाच्या पिठाऐवजी हे मोदक कणकेचे करतात आणि सारण भरून मोदक तयार केल्यावर ते तळून घेतात.

श्रीगणेशांना चौदा विद्या अवगत होत्या

श्रीगणेश मोठे ज्ञानी होते… ज्याच्याजवळ जे असते तेच तो दुसर्याला देऊ शकतो. श्री गणेश स्वत: ज्ञानी व प्रगल्भ बुद्धिमान असंल्यामुळेच त्यांचा आदर्श आपण ठेवला, तर आपणही ज्ञान प्राप्त करून घेण्यासाठी प्रयत्न करू लागतो. अधिक बुद्धिमान होण्यासाठी अधिक मेहनत घेऊ लागतो. श्रीगणेशाला बुद्धिदाता म्हणजे बुद्धी देणारा असे म्हटले आहे…..

श्रीगणेशांना पुढील चौदा विद्या अवगत होत्या.

(१) ऋग्वेद (२) यजुर्वेद (३) सामवेद (४) अथर्ववेद (५) छंद

(६) शिक्षा (७) व्याकरण (८) निरुक्त (९) ज्योतिष

(१०) कल्प (११) न्याय (१२) मीमांसा (१३) पुराणे आणि (१४) धर्मशास्त्र…..

काही विद्वानांच्या मते पुढील चौदा विद्या श्रीगणेशाला अवगत होत्या.

(१) आत्मज्ञान (२) वेदपठण (३) धनुर्विद्या (४) लिहीणे (५) गणित

(६) पोहणे (७) विकणे (८) शस्त्र धरणे (९) वैद्यक (१०) ज्योतिष

(११) रमलविद्या (१२) सूपशास्त्र (१३) गायन आणि (१४)गारुड.

आणखी इतर ग्रंथांमधून वेगवेगळ्या विद्या सांगितलेल्या आहेत… आधुनिक काळांत विद्यांची संख्याही अनेक पटीने वाढली आहे. यावरून एकच म्हणता येईल की, गणपती हे सकल विद्यांचा अधिपती होते. सकल ज्ञानी होतज. बुद्धिमान होते. म्हणूनच अथर्वशीर्षामध्ये श्रीगणेशांना ‘ तू ज्ञान आहेस ‘ असे म्हटले आहे.

श्रीगणेशांना चौदा विद्यांबरोबरच चौसष्ट कलाही अवगत होत्या

शिवतत्त्वरत्नाकर ग्रंथामध्ये पुढील चौसष्ट कला सांगितलेल्या आहेत…..

(१) इतिहास (२) आगम (३)काव्य (४) अलंकार (५) नाटक (६) गायकत्व (७) कवित्व

(८) कामशास्त्र (९) दूरोदर (१०) लिपिज्ञान (११) लिपिकर्म (१२) वाचन (१३) गणन

(१४) व्यवहार (१५) स्वरशास्त्र (१६) शाकुन (१७) सामुद्रिक (१८) रत्नशास्त्र

(१९) गंज-अश्व-रथ-कौशल (२०) मल्लशास्त्र (२१) सूपशास्त्र (२२) बागाईत

(२३) गंधवाद (२४) धातुवाद (२५) रससंबंधी (२६) बिलवाद (२७) अग्निसंस्तम्भ

(२८) जलसंस्तम्भ (२९) वाक् स्तंम्भन (३०)वायुस्तंभन (३१) वशीकरण

(३२) आकर्षण (३३) मोहन (३४) विद्वेषण (३५) उच्चाटन (३६) मारण

(३७) कलवंचन (३८) परकायाप्रवेश (३९) पादुकासिद्धी (४०) वाक्सिद्धी

(४१) गुटिकासिद्धी (४२) ऐन्द्रजालिक (४३) अंजन (४४) परदृष्टिवंचन

(४५) स्वरवंचन (४६) मणिभूमिकर्म (४७) मंत्रऔषधी (४८) कर्म

(४९) चित्रक्रिया (५०) लेहक्रिया (५१) अश्मक्रिया (५२) मृत्क्रिया

(५३) औषधक्रिया (५४) वेणुक्रिया (५५) चर्मक्रिया (५६) अम्बरक्रिया

(५७) अदृश्यकरण (५८) दन्तिकरण (५९) मृगयाविधी (६०) वाणिज्य

(६१) पशुपालन (६२) कृषी (६३) आसनकर्म (६४) युद्धकौशल्य.

गणपतीची 108 नावे आणि त्यांचा अर्थ –